Geçmişten Günümüze Türkçe Sözlükler

edebiyat akademi youtube kanalı

Sözlük nedir?

“Sözlük, bir dilin veya dillerin kelime hazinesini, söyleyiş ve yazılış şekilleriyle veren; sözcüğün kökünü esas alarak, bunların başka unsurlarla kurdukları sözleri ve anlamlarını, değişik kullanışlarını gösteren yazılı eserdir.” Tanımıyla açıklanabilir. Eski dilde lügat, kamus da denir.

Divan-ü Lügati’t- Türk (1072-1074)

Türkçenin bilinen ilk sözlüğü olan eser aynu zamanda Türkçe yazılmış ilk dil bilgisi kitabı, ilk Türk edebiyatı antolojisi hatta ilk Türk dünyası ansiklopedisidir. Eser 1074 yılında o dönemin kültür merkezi olan Bağdat’ta Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınmıştır. Esasen bir Türkçe – Arapça sözlük olan Divanu Lügatit Türk, Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin de Arapça gibi zengin bir dil olduğunu kanıtlamak amacıyla yazılmıştır.

Eserde 7500 civarı Türkçe kelimenin Arapça anlamları verilmiştir. Kaşgarlı Mahmut at sırtında Türk illerini dolaşmış, eserinde bu Türk illerini ve  Türkmen, Oğuz, Çiğil, Kırgız vb. gibi Türk boylarının dillerini de tanıtmıştır.

Eser Arapça olmakla birlikte, içinde halk dilinden ve edebiyatından çok sayıda kelime, deyim, atasözü ile şiir örnekleri bulunmaktadır. Türkçe kelimelerin anlamları verilirken içinde bu kelimelerin geçtiği manzume ve sav örnekleri de verilmiştir. Bu örnekler, Türklerin eski dönemlerinde destan konusu olan olaylar hakkında ipuçları ve Eski Türklerin yaşamları hakkında bilgi verirler.

Eserin sonunda tarihi değer taşıyan o zamanki Türk illerini gösterir bir de harita bulunmaktadır.

Eserde Türk lehçeleri iki ana grupta toplanmıştır. Bunlardan biri “Hakaniye” öteki ise “Oğuz Türkçesi”dir.

Mukaddimetü’l- Edep (12.yy)

İslamiyet Dönemi Türk edebiyatının bilinen eserlerinden biri de Mukaddimetü’l Edep’tir. 12. yy’ın ikinci yarısında Zemahşeri tarafından yazılan eser, Arapça öğrenmek isteyen kişilerin Arapça öğrenmesini sağlamak için yazılmıştır. Eserde kelimelerin üstüne yazar tarafından ayrıca bu kelimelerin Farsça ve Türkçeleri de eklenmiştir. Arapça, Farsça, Türkçe ve Moğolca biçiminde düzenlenmiş bir sözlüktür. Ayrıca bu eser uzun süre medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur.

Codex Cumenicus (14.yy)

Altınordu sahasında Kıpçak-Kuman lehçesiyle yazılmıştır. Hristiyan din adamlarına Kıpçakçayı öğretmek amacıyla yazılan eser dini bilgiler içerir. Latin harfleriyle yazılmıştır. Katolik propagandası yapan bir eserdir. 14. yy da İtalyanlar ve Almanlar tarafından hazırlanan eser halk ağzından derlenmiş bilgileri iki bölümde verir. Kıpçakların halk edebiyatı ürünleri –bilmece- hakkında bilgiler de yer almaktadır.

Muhakemetü’l Lügateyn (15.yy)

Ali Şir Nevai tarafından 15.yyda yazılmış olan Muhakemetü’l Lügateyn, Nevai’nin Farsça ile Türkçeyi dil özellikleri bakımından karşılaştırdığı eseridir. Sanatçı eserde Türkçenin kelime hazinesinin zenginliği ve anlam inceliklerini ifade etme kabiliyeti yönünden Farsçaya üstün olduğunu savunmaktadır. Eserde Nevai, ana dili konusundaki hassasiyetini göstermiş ve kanıtlamıştır. Türkçenin gücünü ortaya koyarken Türklerin sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasal yaşantısı içinde geçen pek çok terim ve kelimeyi açıklamıştır. Eser bu yönüyle de bir sözlük olarak kabul edilir.

Kitab-ı Lügat-ı Vankulu

Vankulu Lügati olarak da bilinen bu eser, basılan en eski sözlüktür. 16. asır bilginlerinden olan Vankulu Mehmet Efendi tarafından kaleme alınmıştır. Yazarın Vanlı olmasından dolayı eser kısaca Vankulu Lügati olarak anılagelmiştir. Arapça-Türkçe olarak kırk binden fazla maddesi vardır.

 Tuhfe-i Vehbi

18.yy’ın ikinci yarısında Sünbülzade Vehbi tarafından yazılmıştır. Farsçadan Türkçeye yazılmış manzum bir sözlüktür. Ayrıca Vehbi’nin Arapça Türkçe (Nuhbe) manzum sözlüğü de vardır.

Tercüme-i Burhan Katı

Mütercim Asım tarafından çevrilen ve düzenlenen bir sözlüktür. Asıl yazarı Tebrizli Hüseyin Bin Halefi’dir. 18. yy’da “Burhan Katı” adıyla yazmıştır.

Lehçe-i Osmani

Ahmet Vefik Paşa tarafından 1876’da oluşturulan eser iki cilttir. Anadolu Türkçesine ait ilk sözlüktür. Arap alfabe sistemine göre oluşturulmuş ve örnek cümleler verilmiştir. Ahmet Vwfik Paşa, Lehçe-i Osmani’nin ilk baskısında hiçbir ayrım yapmadan Türkçe, Arapça ve Farsça kelimeleri birlikte almıştır. Ancak ikinci basımın ilk cildine Türkçe kelimelerle Türkçeleşmiş kabul ettiği Arapça ve Farsça kelimeleri ve Batı dillerinden gelip günlük dile yerleşen kelimeleri almıştır. Ayrıca eser, kendisinden sonra hazırlanan sözlüklere örnek teşkil etmiştir.

Lügat-i Naci

1890’da Muallim Naci tarafından hazırlanan Osmanlıca sözlüktür.

Kamus-ı Türki

Şemseddin Sami tarafından hazırlanan sözlük 1901 tarihinde İkdam gazetesi tarafından basılmıştır. Kamus-ı Türki, adında “Türk” kelimesi geçen ilk Türkçeden Türkçeye sözlüktür. Bu sözlükte Şemseddin Sami Arapça, Farsça sözcükleri ayıkladı ve Türkçe kökenli sözcüklere ağırlık verdi. Ayrıca bazı yabancı sözcük maddelerinde Türkçelerinin kullanılması gerektiğini önerdi.

Yeni Türk Lügatı

1928’de “Dil Encümeni” kurulmuştur. Bu kurumun kurulma amacı, Türkçenin sınırlarını çizmek, söz varlığını saptamak, Türkçede karşılığı olan yabancı kelimelerin yerine Türkçelerinin kurulmasını sağlamak ve yazım birliği sağlamaktır. 1930 yılında hazırlanan “Yeni Türk Lügatı” adlı sözlük, bu ihtiyaçları karşılamak için oluşturulmuştur. Latin alfabesi ile oluşturulan bu sözlük 30.000 kelime tanımlarıyla birlikte yer almaktadır.

Türkçe Sözlük

Türk Dil Kurumu ilk önce Türk Dili Tetkik Cemiyeti ismi verilerek 12 Temmuz 1932 tarihinde Atatürk’ün isteğiyle faaliyetine başlamıştır. Cemiyetin ismi 1934 yılında Türk Dili Araştırma kurumu olarak değiştirilmiş, 1936 yılında ise Türk Dil Kurumu olmasına karar verilmiştir. Bu tarihten günümüze kadar kurumun adı Türk Dil Kurumu olarak gelmiştir. Kuruluşundan itibaren TDK, esas olarak iki görev üstlenmiştir. Bunlar;

  1. Türk dili üzerinde araştırmalar yapmak ve yaptırmak;
  2. Türk dilinin güncel sorunlarıyla ilgilenerek çözüm yolları bulmak.

Bu görevler doğrultusunda TDK, 1945 yılında Türkçe Sözlük çalışmalarını yayımladı. Günümüze kadar daima güncel tutulan sözlüğün son güncel basımı 2011’de yapıldı.Türk Dil Kurumu, 1945’te Türkçe Sözlük’ü yayımlamıştır. 2011 yılında yapılan 11. baskısı gözden geçirilip güncellenmiş olarak genel ağ ortamında paylaşılmıştır.

İhtiyacımızı karşılayan çeşitli sözlüklerin başlıcaları:

  • Konuşma ve yazı dilimizdeki kelimeleri kapsayan “Türkçe sözlük”
  • Dilimizin kelime hazinesini kapsayan “Tarama ve Derleme Sözlükleri”
  • Terimler Sözlükleri,
  • Deyimler Sözlüğü,
  • Mecazlar Sözlüğü,
  • Yakın ya da Eş Anlamlı Kelimeler Sözlüğü,
  • Edebiyat Sözlüğü,
  • Kafiye Sözlüğü,
  • Argo Sözlüğü,
  • Bilim ve Sanat Dallarının Sözlükleri,
  • Etimoloji Sözlüğü’dür.

Sanal Ortamdaki Sözlükler:

  • Türk Dil Kurumunun 2002 yılında kullanıma sunduğu Güncel Türkçe Sözlük
  • Kişi Adları Sözlüğü,
  • Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü
  • Türkçede Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü
  • Türk Lehçeleri Sözlüğü
  • Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü
  • Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü
  • Tarama Sözlüğü
  • Sesli Türkçe Sözlük
  • Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir